Kakawin Putra Sasana


 

 panghyangning hulun atpadeng kalêngêngan satata ri jöng irang saraswati,
mahyun mràkåta putra úàúana nêhêr têmahakna palàmbanging karas,
wwantên úàstra damêl ni sang parama paóðita wararuci tùtêning hulun,
donyang dadya kênàng sutà pagêha lampahika manuta dharmaningwêka.
Artinya:
Sembah hamba dengan kerendahan hati selalu tertuju pada paduka Dewa Keindahan dalam wujud Dewi Saraswati,
hamba (berhasrat) menyusun Putra Sasana dalam bentuk kakawin di atas batu tulis,
Ada ucapan sastra buah karya Pendeta utama Bhagawan Wararuci itulah yang hamba kutip,
Dengan motip agar dipakai pedoman oleh anak-anak untuk dapat hidup berdisiplin sesuai dengan peraturan anak.

 

ikang tanaya sàwaknya tuwi yan tan inajar aruhanya ring hayu,
kamùdani yayahnya len liwat asihnya karaóa nika tan muwus riya,
taya pwa pituturnya tandwa tikanang suta manasara sing janà malëh,
sudùryyaúa nikang yayah dadi tekap ni pangawaúani doûaning weka.
Artinya:
Semasa kanak-kanak tidak mendapat didikan yang baik,
(Disebabkan) bodohnya orang tua dan terlalu memanjakan anak sehingga tidak pernah menasihatinya,
Karena tidak berpengetahuan, kemudian si anak akan berbuat kesalahan-kesalahan, semua orang mencemooh,
Kekeliruan orang tualah mengakibatkan salahnya anak.

 

yaning suta titik titir winarahing rahayu winuruking nayà hita,
lêwês muwah agöng isih ni janakanya kaweka tuwi úàstra pàraga,
yatà nêmah akên suúìlaning anak taya manasara sing janà ngalêm,
wawang suyaúaning yayah dadi tekap ni pangawasanikang guóà halêp.
Artinya:
Anak akan menjadi pandai apabila sering diajar berbudi pekerti yang baik,
Betapa kasih dan berbahagia orang tuanya mempunyai anak sastrawan,
Akhirnya si anak menjadi susila, tidak berbuat kesalahan, semua orang menyanjungnya,
Orang tua juga mendapatkan nama baik, disebabkan kepandaian si anak.

 

tuhun gawayaning sutà nutakêneka gawaya nika sang yayah juga,
ikà muhara harûaning yayah agöng ri gati nika taman salah gawe,
samangkana kumàwruhing matanaya riawak ika saguóanya tan hilang,
tekap ni gatining sutà ngulahakên gawaya guóa sakà wruhing yayah.
Artinya:
Segala kegiatan si anak harus mencontoh bakat baik orang tua,
Itulah yang menyebabkan senangnya orang tua, karena prilakunya sangat tepat,
Demikianlah (orang tua) patut mendidik anak agar kepandaiannya dapat diwariskan sehingga tidak punah,
Oleh si anaklah yang patut menerima segala pekerjaan dan kepandaian orang tua.

 

hana pwa tanaya ndatan mulah akên gati gati sakinaptyaning yayah,
ndatan wêka ngaranya ring tanaya mangkana tåóa pangaranya tar waneh,
prasiddha tikanang yayahnya humidêp tan awêka saguóanya tan padon,
têkapnya tanayanya nirguóa taman mulah akêni sakarmaning yayah.
Artinya:
Apabila si anak tidak mau mengikuti nasehat baik yang diharapkan oleh orang tuanya,
Anak yang demikian itu bukan anak namanya, sama dengan tumbuh-tumbuhan, tidak ada bedanya,
Si ayah dapat menganggapnya bukan anak karena bakatnya tidak ada padanya, jadi tidak berguna,
Sangat hinalah si anak bila tidak mengikuti jejak orang tua.

 

apan sahananing janà ngidêp akên suka magêng adikàra tan sipi,
susàdhuni hanaknya hetunika mangkana tana harêping kaduskåtan,
samangkana tikang wwang àngidhêp akên lara satata ya duhka kàsyasih,
kadurjana ikang hanak yata nimitan ika manêmu duhka tar waneh.
Artinya:
Semua orang yang menikmati kebahagiaan dalam hidupnya,
(disebabkan oleh) kebaikan budi pekerti si anak yang tidak pernah mengangan-angankan kejahatan,
Sebaliknya orang akan menderita kesedihan, disebabkan oleh kebejatan si anak yang tiada henti-hentinya membuat duka nestapa,
Kejahatan anaklah yang menyebabkan penderitaan tiada lain.

 

doûa kweh katêmù têkap nikang anak yapwan wineh làlana,
salwirning guóa tar wurung ya katêmù yapwan sinung tàdhana,
mangke pweki matanghyaning tanaya yan durúìla sep tàdhanan,
sang kûepanya sihing yayah karaóaning tan làlaneng swàtmaja.
Artinya:
Banyak dosa akan menimpa diri si anak, bila semua keinginannya dituruti,
Banyak ilmu pengetahuan akan diperoleh bila mendapat didikan tata tertib sedini mungkin,
Terlambatnya mendapat didikan disiplin anak akan tersesat,
Kesimpulannya bila kasih anak jangan membiarkan si anak berlaku semena-mena.

 

doûà mwang guóaning sute ningêt ingêt de sang mahà paóðita,
yadyan putra suúìla len tang ahajöng têlas kawruhan denira,
yan ring doûa malit guóa dhika hilang tang doûa yan mangkana,
yapwan doûa magöng guóa pwa mademit wyàr tang guóà was hilang.
Artinya:
Dosa dan kebaikan anak selalu diperhatikan oleh pendeta utama,
Anak yang susila dan buruk semua telah diketahuinya,
Bila lebih kecil dosa dari perbuatan baiknya maka terhapuslah dosa itu,
Apabila dosa itu lebih besar dari perbuatan baiknya, tidak bergunalah kebaikan itu jelas akan hilang.

 

deyà sang paramàrddhikà marahane putrà sêdhêngning rare,
nàhan donya katêmwaning úruti têhêr meman gatinyan tutut,
àpan ring suta yan duwêg wêrê-wêrêh mewêh kasikûànikà,
yan sàmpun matuhà mapeka wuwusên mangkinya mewêh têmên.
Artinya:
Para bijaksana berupaya mendidik anak semasih kecil,
Bertujuan agar si anak menjadi ‘orang ilmuwan’ sebab (anak) sangat mudah menerima pelajaran,
Bila sudah dewasa (tua) sukar mendidiknya,
Lebih-lebih kalau sudah lanjut usia sangat sukar sekali.

 

denyan mangkana sang pinaóðita lanà ngucap akêna warah ring àtmaja,
mangkà putra rumêngwa úabda saúinabda ni yayah ira kàna tùt akên,
yan sàmpun karêngö têkapnya gêgênên gawaya kêna ta denya tan lupa,
byaktekà suka len guóà dika kapangguha têkap ika yan samangkana.
Artinya:
Oleh karena itu sang pendeta sering mendidik (memberi pengarahan) anaknya,
Agar si anak dapat mematuhi segala petuah yang diajarkan,
Bila telah dicamkan (dihayati) olehnya dan diamalkannya,
Jelas akan berbahagia dan kepandaian didapatnya bila demikian.

 

anwam pweki wayahnya yogya kêtikà lêkasa mangaji haywa tà têpêt,
tan hàroharang manah tuwi taman mangangên-angêna len sakeng aji,
àpan nirmala buddhining úisu tatan hana wiûaya kacitta denika,
àpan yan duwêging wayah katilinging wiûaya malina buddhi cañcala.
Artinya:
Semasih anak-anak patut segera disekolahkan jangan diabaikan,
Pikirannya masih tenang tidak memikirkan apa-apa selain dari pelajaran,
Karena pikiran anak masih murni belum dihinggapi oleh panca roba,
Bila sudah dewasa selalu dirundung oleh nafsu indriya yang kotor pikiran akan goyah.

 

làwan teki muwah rêngön pitêkêting bapa kêkêsana ring dalêm hati,
hywekà mawiwàda len para lêwês halanika niyatà têmah lara,
towin haywa masiwwa-siwwa mapacêh-pacêhana kalawan paras para,
nghing nityang gawayênya karmma sakinahyunanira sira sang mahà jana.
Artinya:
Dan lagi dengarlah petuah orang tua, camkan baik-baik dalam hati,
Jangan sekali-kali mencela (memfitnah) orang lain akibatnya sangat jelek membuat kedukaan,
Dan jangan melewati batas bersenda gurau kepada siapapun juga.
Selalu tekun bekerja sebagaimana yang diharapkan oleh sang sujana.

 

prabhàta wijiling prabhà kara mangêmbanga kêtika ri jöng saraswati,
nirantara têlasnya mangkana têhêr jênêk ri kawicàra ring úruti,
asing úruti taman tame riya tikang tama tamanên ikang prihên têmên,
prasiddha maka don winaúahan ikang bhawa sakala sadà mangun guyu.
Artinya:
Ketika fajar menyingsing berbaktilah kehadapan Sanghyang Saraswati,
Dibiasakan berlaku demikian, setelah itu barulah mempelajari sruti,
Semua pelajaran sruti yang belum di dapat usahakanlah dipelajaran sampai mahir,
Akibatnya leburlah segala noda badan dan selalu akan berbahagia.

 

nihan kagawayên wawà gati ri sang guru satata ta bhaktya tan saha,
bhaþàra sakaleki panghidhêpanya ri sira satatà gawe suka,
sêkar saha samiddha wìja nguniweh bañu rawupa dulur wasêh suku,
ikang srah akênannya nityasa ri sang guru tuhu-tuhu bhakti lakûaóa.
Artinya:
Beginilah cara melayani guru, selalu hormat dan dekat padanya,
Anggaplah Beliau sebagai Bhatara berbuatlah agar Beliau selalu senang,
Bunga, kayu bakar, beras, air mandi dan pembasuh kaki,
Itulah dipersembahkan setiap hari, dengan hati yang tulus.

 

yadin hana pakona sang guru tuhun sapangtusa nireki anggapên,
wawang tika lumampahe sapawêkas nira larisakna ndatan wihang,
apan gatin ikang wwang anggêgê lumampah akêni sani deúa sang guru,
prasiddha tumêmu subhàgya paramà dhika saha dhana dhanya tar kurang.
Artinya:
Bila ada perintah guru semua itu harus diterima,
Segala perintahnya segera dilaksanakan jangan menolak,
Karena orang yang patuh memangku perintah sang guru,
Akan mendapat kebahagiaan yang tiada taranya dan akan mendapat rezeki yang berlimpah.

 

hetunyekang aji kabeh têlas kapangguh,
dening janma maharêping guóà dhikàra,
sihnì sang guru ya nimittaning samangkà,
matangyan guru juga ya sewaka ndatan len.
Artinya:
Keberhasilan seseorang dalam mempelajari ilmu pengetahuan,
Oleh orang yang mendambakan ilmu pengetahuan,
Kasihnya guru yang menyebabkan demikian,
Maka seyogyanyalah kita mengabdikan diri kepada guru tiada lain.

 

yapwan pwekang aji huwus samàpta denya,
dening göng ni sih ira sang guru yyawaknya,
byaktàngde sukani manah widhàtra patnì,
tan hopên sukani yayahnya tan pahìngan.
Artinya:
Apabila semua pelajaran telah ditamatkan olehnya,
karena kasih guru kepadanya,
Jelas menyebabkan kesenangan Dewi Saraswati,
Tak terkatakan betapa senang ayahnya.

 

làwan dùryyaúana tatan gawe têkapta,
ndyà pwekang gawaya kênang kwa nojaranya,
yeking kàngên angênaning úrutì gêgênya,
tàtan màngên-angêna mahyune pirak mas.
Artinya:
Jangan mengerjakan perbuatan yang onar,
Apakah yang patut diperbuat, bila demikian pertanyaannya,
Ialah segala yang tercantum dalam Weda Sruti patut dikukuhkan,
Jangan mengangan-angankan kekayaan.

 

àpan ring dhana rajatàdi rukma ratna,
mangde nglih kinaharêpan têkapnya mewêh,
yan sampun katêmu yayan hilang wêkasanya,
nàmarmanya ta rahateng dhanàdi dhanya.
Artinya:
Karena kekayaan berupa uang, emas dan permata,
Bila diharap-harapkan membuat kelelahan dan sukar diperoleh,
Dan kalau sudah didapat akhirnya akan habis hilang,
Oleh karena itu jangan terpukau oleh harta benda.

 

nghing widdhyà dhika dhana yeka kahyuning wang,
dening cora tuwi taman hanang bhayanya,
tan mengàdhika tarayan maweh sukeng ràt,
marmanyan kinaharêpan têkapku mangke.
Artinya:
Hanya ilmu pengetahuan kekayaan yang paling utama,
Oleh penjahat sekalipun tidak ada bahayanya,
Pengetahuan tidak akan hilang, selalu membahagiakan dunia,
Maka itu saya sarankan sekarang juga (tuntutlah ilmu)
.

 

têkwan saddhya sangati paóðità suwidya,
sampat mangkana ta muwah sinaddhya sang wruh,
ndan yan sampun ikang aji pralabda sakûat,
byaktekang yaúa wasu wastu mangdulur yya.
Artinya:
Adapun tujuan sang pendeta adalah menuntut ilmu pengetahuan,
Para sarjana menekuni bidang ilmu pengetahuannya sampai habis,
Bila ilmu pengetahuan telah dapat dikuasai,
Maka yasa yang suci akan datang membuntutinya.

 

nyang widdhyà dhika rumuhun mateki sàddhyàn,
dening wwang yan aharêping pirak mas akweh,
kàdyànggan sang aharêping wiúeûa kàûþa,
byaktàn siddha têkap ikang kuþàra tìkûóa.
Artinya:
Ilmu pengetahuan itulah patut didahulukan sebagai tujuan utama,
Oleh masyarakat bila mengharapkan kekayaan,
Sebagaimana orang yang menghendaki kaasteswaryan,
Jelas akan diperoleh, berkat ampuhnya ilmu kutara.

 

nyang lampah rahayu lawan halà kalangwan,
dening putra yata muwah rêngên ta mangke,
yan mahyun kita ring inak prayatna heng kwan,
tinggal tang gati mahalà hajêng gêgênta.
Artinya:
Pekerjaan baik dan buruk harus dapat dibedakan,
Bagi anak inilah yang patut diperhatikan sekarang,
Bila anda menginginkan kebahagiaan, hendaknya hati-hatilah berbuat sesuatu,
Tinggalkan perbuatan yang jelek, yang baik dipupuk.

 

wwantên putra wimùddha têkwan ikanang yayah atiúaya ring guóàdhika,
len tang putra widagdha buddhi guóawàn ndan ikang awêka mùddha tan sipi,
wwantên teki muwah sùta tiúaya mùddha saka ri janakanya nirguóa,
lyan tang putra mahotameng guóa lêwih sakari yayah ikà ti buddhiman.
Artinya:
Ada anak sangat bodoh, akan tetapi ayahnya sangat pandai,
Lain lagi ada anak sangat pandai, namun ayahnya bodoh,
Ada anak yang dungu karena ayahnya yang dungu,
Ada anak sangat pandai karena ayahnya pandai.

 

nàhan pat gatining sutengêtakêneki kêkêkêkêsane dalêm hati,
yekà munggwi kaping rwaning padha lawan wêkasan ika ya tekanang tutên,
yapwan mahyuna ring sukirtti niyateka mapuhara katêmwa den ikà,
nà ling sanghyang ajì prasiddha pitutur mami ya tika gêgön têmên-têmên.
Artinya:
Ada empat macam keadaan anak, coba diingat dan pikirkan dalam-dalam,
Itu yang nomor dua dan terakhir patut dijadikan teladan,
Bila menghendaki kirti yang berbobot jelas akan tercapai (oleh sang sujana),
Demikianlah ucapan sastra agama yang dapat saya ajarkan patut dipakai pedoman.

 

lwirning putra têbêng ginarbbhakên I sang ibu sipi-sipi denikàng lare,
mangkin tibra dahat pasungnya lara ring sang ibu duwêgi kodharàcyuta,
wåddhhà mwang tanayan datan maharêping gunaning ibu lumud salah gaway,
yekì tan tanayà kåtaghna pangaranya padhanika purìûa tar waneh.
Artinya:
Betapa penderitaan si ibu sewaktu anak masih dalam kandungan,
Bertambah pula penderitaannya di saat anak itu lahir,
Setelah besar si anak tidak hirau,
Ingkar akan kebaikan ibu malah salah ulah,
Anak yang demikian itu adalah sangat berdosa “Krtaghna” sama dengan kotoran tiada lain.

 

làwan teki hanàng sutà ngånge warah ni yayah ika tatan linakûaóan,
denyan tan sthiti ring hatinya sawêkas wêkasi yayah ikàndatan padon,
àlasyeng guóa tanpa kàrya humênêng tana harêpi katêmwaning úruti,
tan pendah kayu ring úmaúana pamadhar yyawak ika ri gatinya nirgùóa.
Artinya:
Ada anak hanya mendengarkan nasihat orang tuanya tapi tak melaksanakannya,
Segala petuah orang tuanya tidak meresap dalam hatinya, tak ada gunanya,
Orang yang malas menuntut ilmu, berdiam diri tanpa kerja tidak ingin mempelajari Weda,
Orang yang demikian itu tak ubahnya sebagai pepohonan yang tumbuh di kuburan tak ada gunanya.

 

màtanghyan tika salwiring wara warah sang atanaya jugeka gêgwana,
yan sàmpun kagêgö pwa lampahaknànya sarasan ikanang warah riya,
byaktàng tuûþa katêmwa denya ri sêdêngnya gumawayi sapàjaring yayah,
àpan tang guru úàúane nulahakên maka phal ri katêmwaning guóa.
Artinya:
Oleh karena itu semua petuah orang tua patut dipegang teguhm
Apabila telah dimengerti laksanakanlah segala perintahnyam
Orang yang taat dan patuh kepada orang tua jelas akan mendapat kebahagiaanm
Karena dengan melaksanakan guru sasana, pahalanya akan mendapat kebahagiaan.

 

yàwat pwekang anak prasiddha maguóà dhika winaya suúìla ring praja,
têkwan wàk pawu ring sabhà halêpa nindita mangucapa mogha tan luput,
sakweh sang sujanà dhikàra padha úàstra wihikan iriyà samangkana,
tàwat prarttananing yayahnya riya siddha maphala madulur yaúàdhikà.
Artinya:
Bilamana anak cekatan, pandai, berdaya upaya baik, berdisiplin mengabdi pada negara,
Pasih berbicara menghadapi umum tanpa tandingan, semua tutur katanya penuh kebenaran,
Semua para sarjana mengakui akan kebolehannya yang demikian itu,
Maka tercapailah segala cita-cita orang tuanya membuahkan jasa yang berbobot.

 

yan putra pwa nukùla budhi nika yan winarahani yayah nirà ngajì,
ekàjjàna ri siddhyaning guóa wawang taya manêmu wiúesaning guóa,
sakwehning jana mogha bhakti riyawaknya lagi ya pinako nggwaning hajì,
byaktà was katêmù yaúà parimite riya nguni-nguni úùdha kànyakà.
Artinya:
Bilamana anak patuh mengikuti pengarahan orang tua ketika menerima pelajaran sastra,
Memusatkan pikiran, anak yang demikian segera akan menjadi pandai dalam segala ilmu,
Semua orang akan hormat kepadanya karena ia gudangnya ilmu,
Jelas akan mendapat jasa yang berbobot dan pasangan hidup gadis suci dan rupawan.

 

nàtang wuwus liningakên rêngrênên ta mangke,
dening suputra maharêp wihikàna ngajya,
sangsipta teki rasaning wacanà ti yukti,
nàhan matangnika rasanya sayogya tutên.
Artinya:
Demikianlah diucapkan oleh sastra agama patut dengarkan sekarang,
Oleh anak yang baik (suputra) yang ingin mendapat pelajaran,
Kesimpulannya ajaran ini adalah sangat benar,
Oleh karena itu semua petuahnya patut diikuti.

 

yeking palàmbang inamêr suta úàúana kya,
donyà sungang hita suúìla haning tanùja,
hetunya yukti rêngênên gawayên sang ahyun,
tàtan pahìngan iki rakwa gênging phalanya.
Artinya:
Karangan ini berjudul suta sasana,
Bertujuan agar anak menjadi susila,
Maka patut didengarkan dan dilaksanakan oleh orang yang menghendaki kebaikan,
Adapun phahalanya tak ada tandingannya.

 

nantên pweki wuwus yogya rasanika gêgön den ikang putra sàdhu,
yan dening putra durúìla ya tilarang úabdà mungwing palambang,
sakweh sang paóðitang rengwa guriti tanakung mrakåta putra dharma,
lampus dening kaúabdanya tuhun apuranên deni sang labda úàstra.
Artinya:
Bagi anak yang sadhu segala petuah ini akan dipatuhi,
Tapi bagi anak yang berwatak jahat jelas akan ingkar akan ucapan sastra agama ini,
Banyak pendeta akan mendengar dan membaca karangan Empu Tanakung yang berjudul putra sasana,
Dengan lapang dada menerima segala kritikan dan mohon maaf pada para sarjana.

 




Beryadnya dengan Sharing

Tak akan Mengurangi Pengetahuan