Tutur Watugunung dalam Lontar Medang Kemulan


Tutur Medang Kemulan merupakan salah satu dari sekian banyak lontar tutur yang memuat tentang ajaran Siwa. Dilihat dari bahasa yang digunakan dan teks–teks sloka yang ada di dalamnya, maka tampaklah bahwa lontar Medang Kemulan termasuk lontar tua, tetapi lebih muda dibandingkan dengan lontar–lontar yang memuat ajaran Siwa yang lainnya seperti; Tattwa Jnana, Buana Kosa, Ganapati Tattwa, dan Wraspati Tattwa.

Cerita ini di Bali diperingati sebagai Watugunung Runtuh, pada Redite Kliwon Pemelastali, wuku Watugunung. Kajeng Kliwon ini merupakan kajeng kliwon terakhir dalam hitungan kalender Bali.

Tentang Kisah Sang Watugunung

Cerita Tutur Watugunung merupakan salah satu bentuk karya sastra Jawa Kuna. Cerita tersebut masih dipelihara sampai sekarang karena mengandung nilai-nilai kehidupan yang masih relevan dengan kehidupan sehari-hari. Tutur Medang kemulan menguraikan tentang percakapan Sang Hyang Dharma Siddhi dengan Sang Hyang Siddhi Mantra, tentang asal muasal aksara semua, tentang Catur Dasa Manu dan pemerintahannya, tentang keberadaan kitab–kitab sastra serta pengarangnya, begitu juga tentang Catur Wariga yang dikaitkan dengan kelahiran Sang Watugunung.

Dalam Tutur Medang Kemulan dijelaskan bagaimana wariga itu tercipta erat kaitannya dengan kelahiran Sang Watugunung. Kelahiran Sang Watugunung yang merupakan anak dari Bhagawan Kulagiri yang memiliki dua istri yaitu Diah Sintakasih yang merupakan putri dari Bhagawan Gadiswara dan Diah Sanjiwartya yang merupakan putri Dang Hyang Pasupati.

Sang Watugunung yang besar menjadi raja di daerah Emalaya hingga dalam 27 hari dapat menguasai 27 kerajaan lainnya dan atas saran raja bawahannya Sang Watugunung menyerang kerajaan Kundadwipa yaitu tempat kedua ibunya memerintah hingga setelah dikalahkan kedua ratu tersebut dijadikan istri oleh Sang Watugunung yang merupakan ibunya sendiri.

Karena kejadian ini terjadi guncangan yang hebat di bumi hingga sampai dikutuklah Sang Watugunung oleh Dewa Siwa atas perbuatannya yang memeperistri ibunya sendiri.

Isi dari Teks Tutur Medang Kemulan mengandung makna-makna pendidikan atau pengetahuan dan makna dalam pengatur pranata sosial masyarakat. Fungsi pendidikan didalamnya ada tiga yaitu pengetahuan tentang Kisah Sang Watugunung, pengetahuan tentang Pengendalian Diri, dan pengetahuan tentang Filsafat.

Fungsi dalam pengatur pranata sosial masyarakat Bali, yaitu berfungsi memenuhi keperluan penerangan dan pendidikan yang dalam hal ini penerangan dan pendidikan seperti apa yang terkandung dalam Tutur Medang Kemulan, seperti pendidikan tentang tata aturan bagaimana bertingkah laku, pengetahuan dan penjelasan mengenai bentuk pernikahan dengan kelangsungan kehidupan masyarakat Bali, dan pendidikan tentang ajaran agama hindu.

Terjemahan dan Salinan Tutur Watugunung 

Hana pwa waneh maka ngaran Danghyang Kulagiri, hana strinira karwa, Dewi Sintakasih, anak Bhagawan Gadiswara, kang sawiji mwah Dewi Sanjiwartia, anak ira Danghyang Pasupati, madeg natha pwa sira ring Kundhadwipa, kawekas anama Bhagawan Kulagiri.
Arti basa bali :
Kacerita wenten sane siosan mapesengan Sanghyang Kulagiri, madruwe rabi kekalih, inggih punika : Dewi Sintakasih, putran Bhagawan Gadiswara, sane malih siki Dewi Sanjiwartia, putran Danghyang Pasupati, ida jumeneng agung ring Kundhadwipa, ida raris kaloktah mapesengan Bhagawan Kulagiri.

Terjemahan:
Tersebutlah seseorang bernama Sanghyang Kulagiri, mempunyai 2 orang istri, yaitu Dewi Sintakasih, putra Bhagawan Gadiswara, yang seorang lagi bernama Dewi Sanjiwartia, putra dari Danghyang Pasupati. Sanghyang Kulagiri menjadi raja di Kundadwipa, nantinya lebih dikenal dengan nama Bhagawan Kulagiri.

Dadi ta angrempini Dewi Sintakasih. Dadya mojar ta sira Bhagawan Kulagiri ri stri nira :”Aum ari sang karwa, rengwakena ujar kami mangke, mangke abecik yayi makarwa, akeneng-keneng ring graha, haywa sangsaya, kami mawwit ri mangke, bhipraya lumaku mareng pangasraman, ri madhyaning Giri Sumeru, antyakena kami salawase, ne hana maka sangunta tekeng wekas”.
Arti basa bali :
Gagelisan ngrempini Dewi Sintakasih. Raris ngandika Ida Bhagawan Kulagiri ring rabi idane : “Inggih adi sareng kalih, pirengang pangandikan beline jani, ane jani becikang adi ajak dadua, malinggih adi becik-becik ring puri, da adi sumangdeya, beli mapamit sane mangkin, tetujon beline nyujur pangasraman, ditu di tengah alas gunung Sumerune, mangdane adi nyantosang salaminnyane, ne ada bekel i adine kayang kawekas”.
Terjemahan:
Lalu Dewi Sintakasih ngidam. Ketika itu Bhagawan Kulagiri berkata kepada istrinya, “Adikku berdua, dengarkanlah dengan baik perkataan kakak, mulai saat ini baik-baiklah adikku, tinggal di rumah, dan janganlah adikku khawatir, hari ini kakanda akan mohon diri untuk pergi ka pangasraman (pertapaan), tempatnya di tengah hutan di Gunung Sumeru, agar adikku bersedia menunggunya, ini ada bekal untuk hari kelak”.

Sumahur kang stri : Singgih rahadyan ingsun, neda kadi ling ning Hyang.
Arti basa bali :
Matur rabinidane : Inggih beli agung, titiang ngiring sapangandikan beline.
Terjemahan:
Menjawab istrinya, “Ya kakanda, kami berdua selalu mematuhi apapun kata kakanda”.

Tan ucapan sira Bhagawan Kulagiri haneng pasraman. Caritanen strinira huwus putusing sacandraning garbhini nira. Mojar pwa sira Dewi Sanjiwartia ri sira Dewi Sintakasih :”Aum sira kaka, apan malama tan dateng sira Sang Mahayati, reh huwus wolung candra garbhinine kaka mangke, kadyangapa sajnane sira ?ah warahangkwa mangke”.

Arti basa bali :
Tan ceritayang ida Bhagawan Kulagiri, wentenne ring pangasraman. Kacarita rabinidane sampun puput bulanan bobotanidane. Matur Dewi Sanjiwartia ring Dewi Sintakasih :” Mbok sang ayu, sawireh sampun suwe ida Sang Mahayati durung rawuh, reh sampun kutus bulan bobotan mboke, sapunapi pikayun mbok ? inggih ndikayang mangkin”.
Terjemahan:
Tak terceritrakan Bhagawan Kulagiri, keberadaannya dalam pertapaan. Tersebutlah hamil dari istrinya sudah cukup umur. Lalu berkatalah Dewi Sanjiwartia kepada Dewi Sintakasih, “Kakanda yang mulia, oleh karena telah lama sang Pendeta belum pulang, kurang lebih telah 8 bulan umur kehamilan kakanda, sekarang bagaimana kehendak kakanda, sampaikanlah kepada adikmu “.

Sumahur Sang Dyah Sintakasih :”Duh kita rari, tuhu yukti kadi ujarta, mene rengo ujar kami. Adan yayi wilanga ring pasraman, umedek jong ira Danghyang, kami pareng lumakwa lawan sira”.
Arti basa bali :
Nyawis Dewi Sintakasih : “Duh adi i dewa, patut sajan buka pangindakan adine, nah jani pirengan baos mboke. Jalan jani tangkil ka pasraman, tangkil ring bukpadan ida Danghyang, mbok sareng-sareng ring adi”.
Terjemahan:
Menjawablah Dewi Sintakasih, “Adikku yang tersayang, benar apa yang adinda katakan; sekarang dengarlah kata-kataku; marilah kita berangkat ke pertapaan, menghadap kepada beliau Danghyang, kakanda berangkat dengan adinda”.

Tan ucapan tumut makarwa lumampah, tan wiartha huwus dateng ring sukuning Giri Sumeru. Dinulu sira sila agung, lwir manik sayana.
Arti basa bali :
Tan caritayang malih sang kalih raris mamargi, gagelisan sampun rawuh ring bongkol gunung Sumerune, sane katuju batu lempeh, waluya tikeh sane masesocan.
Terjemahan:
Berjalanlah mereka berdua, tak terceritrakan sampailah di kaki Gunung Sumeru, yang dituju adalah sebuah batu datar, bagaikan tikar yang berhiaskan permata.

Ri sampunne rawuh ngkana, sang karwa alungguh ring luhuring sila, dadya wetu kang rare, dadya bentar tang sila, apan agung ning rare, malengis pamulunya, abang netra nira, lwir megha bang rupa nira.
Arti basa bali :
Sesampunne rawuh irika, sang kalih malinggih ring duhur batune, irika embas anake alit, kadadosan belah batune punika, santukan ageng anake alit, mulus mungguing carmanidane, barak panyikanidane, waluya gulem sane barak prarainidane.
Terjemahan:
Setelah sampai di sana, mereka berdua duduk di atas batu itu, ketika itu lahirlah putranya, batu itu pecah, karena besar dan beratnya bayi itu, halus kulitnya, merah matanya, bagaikan awan merah, demikianlah rupanya.

Dateng sira Bhatara Brahma anugrahi kang rare, malarapan kadibyanira, mawastu kang rare dirghayusa, weruh ring sahananing sastra mwang sastrajendra, tan alah ring tengahing rana, dening manusa, detya, danawa, pisaca, dewa, tan mati timbira, tan pejah ring luhur, tan matya ring sor, tan pejah rahina wengi. Apan sira mijil ring luhuring watu, aran ira “Si Watugunung”
Arti basa bali :
Rawuh ida Bhatara Brahma, mapaica panugrahan ring anake alit, madasar antuk kawisesanidane, punika mawinan anake alit gelis duhur, uning ring sakancan sastrane rawuhing sastra modre, nenten pacang kaon ring madianing paperangan, olih manusa, detya, danawa, pisaca, dewa, tan seda ri kalaning peteng (gulem), tan seda ring duhur, tan seda ring sor, tan seda rahina maka miwah wengi. Santukan ida embas ring duhur batune, raris kapesengan Si Watugunung.
Terjemahan:
Datanglah Bhatara Brahma, memberikan anugrah kepada bayi tersebut, berkat kesaktiannya, bayi itu cepat besar dan menguasai semua aksara termasuk aksara modre (suci) dan tidak akan kalah dalam peperangan, baik menghadapi manusia, detya, danawa, pisaca, dewa dan tidak akan mati siang maupun malam, tidak akan mati di angkasa, di atas tanah, siang maupun malam. Karena lahirnya di atas batu, lalu diberi nama Ki Watugunung.

Wawu ayusa tri lek, huwus weruh amangan, nghing akweh-akweh, tan dados telat ikang bhojana.
Arti basa bali :
Wawu mayusa tigang sasih, sampun ida uning ngajeng, sakewanten akeh-akeh, nenten dados kasepan marayunan.
Terjemahan:
Baru berumur 3 bulan, sudah bisa makan, tapi makannya banyak-banyak, tidak boleh telat makannya.

Ri kala ikang ibu haneng dapur, wawu aru-aru, dateng Sang Watugunung aminta bhojana. Pinangan ikang sekul haneng dapur, ri luhuring dangdang, tekaning kukusan, dadi krodha renanira, neher angametaken soda/siut, agya amukul sirsane Sang Watugunung, medal tang rah, manangis pwa sira, agulingan ring lemah, neher uminggat angungsi Gunung Sumeru.
Arti basa bali :
Ri tatkala biang iadane wenten ring parantenan, wawu wusan ngaru, rawuh Sang Watugunung nunas rayunan. Kajengang ajengan sane wenten ring parantenan, sane kantun ring duhur dangdange, ring duhur kukusanne, dados duka biangidane, raris ngambil siut, tur gagelisan ngetok prabunidane Sang Watugunung, metu rah, tur maduluran nangis, maguyang ring tanahe, raris minggat ngungsi gunung Sumeru.
Terjemahan:
Tatkala ibunya sedang memasak di dapur, baru selesai ngaru, datanglah Sang Watugunung, meminta makanan. Semua makanan yang ada di dapur dimakannya, yang masih di atas periuk, di atas kukusan, lalu marah ibunya, lalu mengambil siut, lalu memukul kepala Sang Watugunung, sehingga keluar darah, lalu nangis, meronta-ronta di tanah, lalu minggat pergi menuju Gunung Sumeru.

Sahananing kaungsi, kausak-asik, rug ikang desa pradesa, dadi huwus kauningan dening maharaja Giriswara, tan henti krodhanira, kinon wadwa nira kabeh amejahana Si Watugunung.
Arti basa bali :
Sakancan sane kaungsi, karusak, rusak sakancan pajajahan desa-desane, raris uning ida sang prabu Giriswara, raris menggah piduka, kandikain panjak-panjakidane mangda nyedayang Sang Watugunung.
Terjemahan:
Setiap yang dilaluinya, dirusak, desa-desa dihancurkan, hal itu diketahui oleh Raja Gadiswara, marahlah beliau, lalu memerintahkan semua pasukannya, untuk membunuh Sang Watugunung.

Sang Watugunung tan tetes ring sanjata, timbul bujana kulit, dadya mundur wang kabeh.
Arti :
Sang Watugunung nenten kanin antuk sanjata, teguh timbul, kadadosan makirig panjak-panjakidane.
Terjemahan:
Sang Watugunung tidak luka karena senjata, amat sakti, sehingga mundurlah pasukannya.

Dadya umarep maharaja Giriswara, angamet sayaka, angruwek Sang Watugunung. Huwus lama perang ika, dadya alah maharaja Giriswara, tur anungkul.
Arti basa bali :
Raris ngarepang ida sang prabu Giriswara, makta keris, sarwi nebek Sang Watugunung. Sesampun sue yudane, kaon ida sang prabu Giriswara, tur ngandap kasor.
Terjemahan:
Lalu majulah Raja Giriswara, membawa keris, lalu menusuk Sang Watugunung. Setelah lama dalam peperangan, kalahlah sang Raja Giriswara, serta mengakui kemampuan Sang Watugunung.

Akweh para natha atwang ri Sang Watugunung, makadi : Raja Ekalaya, Kuladewa, Pariwisaya, Sungsangwisaya, sami nungkul.
Arti basa bali :
Akeh pararatune ngandap kasor ring Sang Watugunung, makadi : prabu Ekalaya, Kuladewa, Pariwisaya, Sungsangwisaya, punika sami atuang.
Terjemahan:
Para raja-raja banyaklah yang menyerah kepada Sang Watugunung, seperti : Prabhu Ekalaya, Kuladewa, Pariwisaya, Sungsangwisaya, semuanya mengakui kesaktian Sang Watugunung.

Dadi hana wretta prabhu stri ring Kundadwipa, ratu ayu, teguh tan hana wwang wani aperang lawan sira, yan prasidha alah wenang kangge swami.
Arti basa bali :
Raris kapireng orti wenten sang prabu istri ring jagat Kundadwipa, ratu jegeg, teguh tan wenten anak purun mayuda sareng ida, sapasira ugi mrasidayang ngaonang, punika anggen rabi.
Terjemahan:
Sang Watugunung mendengar ada raja perempuan di Kundadwipa, ratu yang cantik, teguh, tidak ada yang berani menghadapinya, siapa yang mampu mengalahkannya akan menjadi suaminya.

Tandwa karejek Sang Ratu Stri ring Kundadwipa, alah sapisanan, sighra inalap Sang Ratu Stri.
Arti basa bali :
Gelis karejek Sang Ratu Istri, ring jagat Kundadwipa, kaon pramangkin, raris kambil Sang Ratu Istri.
Terjemahan:
Segera diserang Sang Ratu Istri, di Kundadwipa, seketika ratu itu kalah, lalu dijadikan istri.

Tan carita, sang karwa angruruh pepetan Sang Watugunung.
Arti basa bali :
Tan caritayang, sane mangkin sang kalih ngrereh pepetan sang Watugunung.
Terjemahan:
Sekarang diceritrakan, mereka berdua mencari kutunya Sang Watugunung.

Hana pracihna cedaning sirsan ira. Rug ikang Kahyangan, apan hana pracedaning jagat “putra arabi lawan ibu”.
Arti basa bali :
Kacingak wenten cihna ring prabunidane. Punika duaning rug swargalokane, santukan wenten kadurmanggalan ring jagate, putra marabian sareng biang.
Terjemahan:
Ketika itu dilihatlah ada bekas luka di kepalanya. Itulah sebabnya sorga menjadi rusak, karena adanya perbuatan yang salah di dunia, yakni seorang anak yang mengawini ibunya.

Sang kalih uninga apan hana cihna, kepwan sira apan asuami lawan putra.
Arti basa bali :
Sang kalih uning santukan wenten cihna, bingung ida duaning marabi sareng putra.
Terjemahan:
Beliau berdua mengetahuinya, karena ada tanda, bekas luka, bingunglah mereka berdua, karena kawin dengan putranya.

Ih kita rari makarwa, apa matangnyan kita meneng tan angucap. Dadya sumahur kang stri :”Apan sira anyumpena mangda amaru (mamadu) lawan stri nira Ari Bhuwana (Sanghyang Wisnu).”
Arti basa bali :
Adi i dewa sareng kalih, napi mawinan adi meneng tan pasaur. Raris matur rabine : ” Duaning ida polih nyumpena, mangdane mrasidayang mamadu ring rabin Sanghyang Wisnu.
Terjemahan:
”Adinda berdua, mengapa adinda berdiam tak menjawab. Lalu menjawablah istrinya, “Karena mereka mimpi, agar supaya dapat dimadu dengan istri Sanghyang Wisnu”.

Sang Watugunung lumampah pwa sira ri Ari Bhuwana, kadi prayojana nira.
Arti basa bali :
Gelising carita, Sang Watugunung raris mamarga, jumujug ring Wisnubhawana, manut sakadi sane kapti.
Terjemahan:
Dengan demikian lalu Sang Watugunung segera berangkat, menuju Wisnu Bhuwana, sesuai dengan tujuannya.

Asenghit Sang Ari Wisnu, matemahan kurma, acocor cakra, masarira bhujaga.
Arti basa bali :
Menggah piduka Ida Sanghyang Wisnu, raris ngutpeti dados kurma, matutuk cakra, mangga naga.
Terjemahan:
Marahlah Sanghyang Wisnu, seketika merubah diri menjadi kura-kura, berkepala cakra dan berbadankan naga.

Aperang sira kalih, dadya alah Sang Watugunung, ring rahina Redite Kliwon, kawastanin Watugunung Runtuh Pamlastali. Soma Umanis = Candungwatang, Anggara Pahing = Paid-paidan, Buda Pon = Dina Urip, Wrespati Wage = Panegtegan, Sukra Kliwon = Pangredanan, Saniscara Umanis – Saraswati.
Arti basa bali :
Mayuda ida sareng kalih, kaon Sang Watugunung, ring Rahina Redite Kliwon, rahinane punika kawastanin Gunung Runtuh Pamlastali, Soma Umanis kawastanin Candungwatang, Anggara Pahing kawastanin Paid-paidan, Buda Pon dina Urip, Wrespati Wage kawastanin Panegtegan, Sukra Kliwon kawastanin Pangredanan, saniscara Umanis kawastanin Saraswati.
Terjemahan:
Berperanglah beliau berdua, mulai hari Minggu Kliwon, hari itu disebut Watugunung Runtuh Pamlastali; Senin Umanis disebut Candungwatang; Selasa Paing, disebut Paid-paidan; Rabu Pon, disebut Hari Urip; Kemis Wage, disebut Panegtegan; Jumat Kliwon, disebut Pangredanan; Sabtu Umanis, disebut Saraswati.

Redite Kliwon = Pamelastali; ngaran mamantra, masamadhi. Soma Umanis = Sandungwatang, ngaran salwiring munggah seringan labuh. Anggara Pahing = Paid-paidan, ngaran ngawe talin pancing. Buda Pon = Urip. Wrespati Wage = urip satuwuk. Sukra Kliwon = sapawawu. Saniscara Umanis = Odalan Sarawati.
Arti basa bali :
Redite Kliwon = Pamlastali, patut memuja miwah masemadi. Soma Umanis = Candung watang, tan dados menek, yening menek sinah ulung. Anggara Pahing = Paid-paidan, becik makarya talin pancing. Buda Pon = Dina Urip. Wrepati Wage = Urip satuwuk/Kalantas. Sukra Kliwon = Sapawawu, mabresih-bresih. Saniscara Umanis = Odalan Saraswati.
Terjemahan:
Minggu Kliwon = Pamlastali, hendaknya berdoa dan beryoga; Senin Umanis = Candungwatang, tidak boleh memanjat pohon, kalau melanggar akan jatuh; Selasa Paing = Paid-paidan, baik membuat tali kail; Rabu Pon = disebut hari Urip; Kemis Wage = Urip selamanya disebut Urip Kalantas; Jumat Kliwon = disebut Sapuhawu, baik mabersih-bersih; Sabtu Umanis =, Piodalan Saraswati.

Upakara manut Sundarigama : Widhiwidhananya, sanistanya; suci, pras, daksina palinggih, kembang payas, canang yasa, banten saraswati, sasayut saraswati, rayunan prangkatan putih kuning, saha raka, tan sah wangi-wangian, saha duluranya. Sahananing pustaka lingga aksara, pinahayu pujawalinan, aturana puspa wangi, kalinganya apuja ring Sanghyang Bhayu, ikang wang kabeh tan wenang angreka aksara, kawenanganya malaksana ayu gumeneng mwah tan wenang angidung-idung lan kakawin. Enjingnya ta pabanyu pinaruh laksananya, asuci laksana ring beji kala prabhata, akajamas, dening we kumkuman, esuknya ika, aturana palabahan sega kuning mwang tamba inum, jamu, sarwa merik, aturana ring sanggar, mwang paridanya, laba hana ring manusa suwang-suwang.

Hana brata sudhamala ngaran, ring dina angkening saniscara umanis watugunung, kramanya asisig akramas, bantening sanggar, kadi bantening saraswati, pisang kembang jati, penek agung, guling bebek, pancopacara kembang pahes, tadah sukla, anulia sucia asesedep sarwa kembang, candananenasab, hana kamben sudamala (?) angabhakti ring Sanghyang Surya, Sanghyang Girinatha, ring Sanghyang Wagiswari, ring Sanghyang Prajapati, ring Sanghyang Gana, mwang ring Sedahan Brata Bhagawan Ciptagupta. Anulia amangan sekul aron satakir, sinawuran tang binebek tan milu tasik, sedah putih ijo, mantraning amangan : OM Ang Saraswatya namah, phalanya sarwa lara rogha wighna hilang, tur pradnyan menget

(Aji Brata, kaca-11).

Puput sinurat ring rahina Wrespati Wage Watugunung, sawetara jam 22.30 nuju wengi, tanggal 27 Mei 2004, panungkul arip nikang mata, olih Sang Anwam Kerthadana, Uttaraningwreksa, Menghapura, jagat Bandhananagara.

 

Diterjemahkan oleh :
I Nyoman Sukada (selesai pada hari Jumat Klion, wuku Bala, tanggal Masehi 31 Januari 2014)

 




Beryadnya dengan Sharing

Tak akan Mengurangi Pengetahuan

HALAMAN TERKAIT
Baca Juga